KŁOPOTLIWA GŁOSKA R

Głoska, która niejednemu dziecku, ale i dorosłemu spędza sen z powiek to głoska r. Jej brak, lub zniekształcenie może znacznie utrudniać kontakty językowe z otoczeniem i sprzyjać niepowodzeniom szkolnym uczniów. Jej nieprawidłowa wymowa może być źródłem przykrych doświadczeń, co dodatkowo może wpływać na lęk przed mówieniem i kontaktowaniem się z innymi. Warto wiedzieć zatem co jest normą rozwojową, a co zaburzeniem. Jak zapobiegać błędom i korygować działania, zanim nieprawidłowy wzorzec głoski utrwali się w wymowie. 

Głoska r jest fizjologicznie najtrudniejszą do wymówienia głoską. Pojawić się powinna do około 6 roku życia dziecka. Wymaga dużej sprawności motorycznej języka, jego odpowiedniego napięcia, umiejętności pionizacji, właściwego ułożenia i wibracji samego koniuszka oraz odpowiedniego toru oddechowego.

R  jest przedniojęzykowo-dziąsłową, dźwięczną i drżąca głoską. Oznacza to, że podczas jej wymawiania czubek języka obija się leciutko o wałek  dziąsłowy, a więzadła głosowe drgają. Boki języka przylegają do górnych dziąseł. Samo drganie jest bardzo krótkie tyko 1,2 uderzenia o wałeczek.  Konieczność uzyskania takiej  precyzji podczas realizowania tej głoski, powoduje, że cechuje ją również największa liczba zniekształceń, a wtedy mamy do czynienia z tzw. rotacyzmem lub reraniem.

Przyczyny rotacyzmu są różne. Zaliczane są do niej przede wszystkim nieprawidłowości w budowie

anatomicznej języka, takie jak za krótkie wędzidełko, rozszczep podniebienia miękkiego, język za duży albo odwrotnie –za krótki, ale za to zbyt gruby, czy też mniejsza ruchomość koniuszka języka lub  słabsza sprawność mięśni języka, przez co dziecko nie jest w stanie ustawić go w odpowiedniej pozycji.

Do przyczyn rerania należą również wady zgryzu, nieprawidłowe wzorce wymowy, jakie dziecko otrzymuje z otoczenia czy brak słuchowej umiejętności rozróżniania poszczególnych głosek, a także zbyt duży nacisk wywierany na dziecko by powiedziało R wtedy, gdy jego artykulatory nie są jeszcze gotowe.

Rodzaje rotacyzmu

Wyróżnia się wiele rodzajów rotacyzmu (rerania). Do najpopularniejszych zaliczane są:

1. Opuszczanie, pomijanie dźwięku (elizje)– mówimy o nim, gdy głoska r  nie istnieje w systemie fonetycznym dziecka i dlatego jest pomijana w wyrazach – np. zamiast ryba dziecko mówi [yba], zamiast robot mówi [obot]

2. Zamiana (substytucja)  r na i,j, l lub ł. Do 5 roku życia jest to zgodne z rozwojem dziecka i zupełnie naturalne. Dwulatek powie zamiast ryba -[jba], trzylatek powie [lyba]. Jednakże taka wymowa dla sześciolatka jest już zaburzeniem.
3. Rotacyzm właściwy – mamy z nim do czynienia wówczas, gdy głoska r wymawiana jest nieprawidłowo, do czego dochodzi na skutek zmiany miejsca artykulacji. Oznacza to,  że wibracja, drganie ma miejsce gdzie indziej niż na wałku dziąsłowym lub nie pojawia się wcale. Powstaje wówczas dźwięk, który nie występuje w prawidłowym systemie fonetycznym. Wyróżniamy tu następujące rodzaje rerania:

-podniebienne

-gardłowe

-krtaniowe

-języczkowe

-wargowe

-wargowo- zębowe

-boczne i inne.

Działania terapeutyczne zależne są od rodzaju i przyczyny rerania. Ich celem jest usunięcie wadliwie realizowanej głoski z systemu językowego dziecka               i utworzenie formy poprawnej, a następnie utrwalenie jej i zautomatyzowanie.

Często rerenie powiązane jest z innymi wadami mowy, wówczas odtwarzając proces rozwojowy pozbywamy się tych wcześniejszych, a na koniec zajmujemy się głoską r.

Czasami do usunięcia wady potrzebne jest wykonanie podcięcia zbyt krótkiego wędzidełka podjęzykowego, co jednak powinno być poprzedzone szeregiem ćwiczeń, które zapobiegną późniejszym zrostom i …pogorszeniu wady.

Jednym z podstawowych warunków prawidłowej wymowy głoski r jest wysoka sprawność narządów artykulacyjnych, a zwłaszcza języka i warg. Rozpoczynamy, więc od ćwiczeń wstępnych, które zwiększą motorykę i sprężystość tych artykulatorów. Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać systematycznie, wytrwale i dokładnie, gdyż stanowi to gwarancję sukcesu.

Ćwiczenia języka

- Wysuwanie i cofanie raz wąskiego, raz szerokiego języka z buzi.

- Nagryzanie brzegów języka zębami trzonowymi tzw. „Lepienie pierogów”. Następuje wtedy rozciąganie języka w płaszczyźnie poprzecznej.

-Masowanie czubka języka poprzez wsuwanie go między przednie zęby i delikatne przygryzanie.

- Cofanie języka wzdłuż podniebienia tzw. „Malowanie sufitu”.

- Mlaskanie i kląskanie językiem tzw. „Konik”.

- Naśladowanie ssania cukierka.

-Liczenie językiem górnych zębów.

- Odklejanie czubkiem języka opłatka, chrupka lub wafelka przyklejonego do podniebienia.

Ćwiczenia warg:

- Parskanie wargami.

-Parskanie z językiem wsuniętym pomiędzy wargi.

-Masowanie górnej wargi dolnymi zębami i odwrotnie.

-Naprzemienne uśmiechy i całuski.

- Zjadanie bez użycia rąk paluszka trzymając go tylko pośrodku ust (lub wciąganie ustami ugotowanego długiego makaronu).

- Wysuwanie obu warg do przodu, udając ryjek świnki.

- Wysuwanie warg jak przy wymawianiu „u”, położenie na górnej wardze słomki lub ołówka i próby jak najdłuższego utrzymania jej między nosem a górną wargą. 

- Wyraźne wymawianie samogłosek w parach: e-o, i-u, a-u.

-Utrzymywanie przy pomocy warg słomki, wciąganie powietrza nosem i wydychanie go przez słomkę, kierując strumień powietrza np. na piórko.

 

Ćwiczenia z wybrzmiewaniem zlepek spółgłoskowych, sylab i dźwięków:

- Układanie szerokiego języka na wałku dziąsłowym z jednoczesnym wielokrotnym wypowiadaniem dźwięków:

t t t t t t , d d d d d d, n n n n n n, td td td td, tdt tdt tdt dn tdn tdn tdn,

tda tde tdo tdu tdy, atda otdo utdu ytdy

- Naśladowanie odgłosów:

patataj patataj, blable blable blable, lelum polelum lelum polelum, klap klap klap, plum plum plum, chlap chlap chlap, hopla hop, hopla hop hopla hop

- Śpiewanie melodii na sylabach: la la la la la, le le le le le, lo lo lo lo lo ,lu lu lu lu lu

- Szybkie i wielokrotne powtarzanie: bda bde bdo bdu bdy, abda ebde obdo ubdu dyby

                                                          nalaptada, neleptede, noloptodo, nuluptudu, nylyptydy

                                                              tedo teda tedu tedy, adda, edde, oddo, uddu, yddy

                                                             pta pte pto ptu pty, apta epte opto upyu ypty

Tyle teorii i ćwiczeń wstępnych. Myślę, że niejednego aktywnego czytelnika zabolała już buzia. Do ćwiczeń artykulacyjnych zapraszam w kolejnej części tego artykułu.

 

Opracowała  Logopeda Joanna Adamska-Osojca

Przydatne tytuły i linki:

Grażyna Wsilewicz „Zanim powiem rrrr”, Wydawnictyw Harmonia, Gdańsk 2010

http://www.poradniamyslenice.pl/wp-content/uploads/2016/05/Rotacyzm.pdf

https://www.youtube.com/watch?v=sqwDXXdunAg